Herkomstonderzoek van de archeologische collecties

In een ideale situatie hebben archeologische voorwerpen een herkomstgeschiedenis die teruggaat tot hun vindplaats- en daarmee gebruikscontext: waar is het aangetroffen, door wie en onder welke omstandigheden. De archeologische of vondstcontext van een voorwerp is heel belangrijk omdat het veel informatie oplevert die niet uit het voorwerp zelf is af te leiden, bijvoorbeeld of een voorwerp in een huis- of grafcontext is gebruikt. Het verlies van deze context betekent automatisch een groot verlies aan kennis.

Helaas is de herkomstgeschiedenis vaak incompleet of zelfs volledig afwezig bij museale voorwerpen. Om toch zoveel mogelijk informatie te verzamelen, voert het Allard Pierson herkomstonderzoek uit. Dit omvat archiefonderzoek, onderzoek aan het voorwerp zelf, onderzoek naar netwerken van handelaren en vorige eigenaren. Dit proces duurt lang, is dynamisch en complex, en afhankelijk van bereidwillige medewerking van verschillende personen en instituten.

Het documenteren van de herkomstgeschiedenis van een archeologisch voorwerp is belangrijk omdat het iets kan zeggen over de omstandigheden waaronder een voorwerp het land van oorsprong heeft verlaten. Dit kan zowel legaal als onder illegale omstandigheden hebben plaatsgevonden. Daarnaast kan het verkrijgen van artefacten hebben plaatsgevonden onder dwang of druk, zoals tijdens koloniale overheersing of oorlog.

Het Allard Pierson beschouwt het als zijn morele plicht om de illegale handel in oudheden tegen te gaan en het ontvreemden van archeologische voorwerpen in conflictsituaties in de sterkste bewoordingen te veroordelen. Veel landen hebben hun eigen wetgeving om (illegale) export van  erfgoed tegen te gaan en archeologische vindplaatsen en monumenten te beschermen tegen vernieling en plundering. Er zijn ook internationale verdragen en overeenkomsten waarin definities, regels en samenwerking in het beschermen van erfgoed zijn vastgelegd. Zo ratificeerde Nederland in 2009 de UNESCO Overeenkomst inzake de middelen om de onrechtmatige invoer, uitvoer en eigendomsoverdracht van culturele goederen te verbieden en te verhinderen van 1970. Deze conventie is ook opgenomen in de Ethische Code van ICOM (en de Nederlandse Museumvereniging). Volgens de conventie is het van belang dat elk archeologisch voorwerp op de kunstmarkt een traceerbare herkomstgeschiedenis heeft.

Het is van belang te realiseren dat er juridische middelen zijn om erfgoed terug te vragen of te geven, maar dat het gesprek ook de morele argumenten op tafel legt. Beide spelen bij het herkomstonderzoek en de beslissing over aanschaf en/of teruggave een rol.

Deze collecties gaan terug tot de stichting van het Allard Pierson Museum in 1934 en omvatten archeologische voorwerpen uit vooral het Middellandse Zeegebied. Veel van deze voorwerpen zijn afkomstig van de verzameling van de bankier Constant W. Lunsingh Scheurleer. In de daaropvolgende decennia worden er door koop en schenking voorwerpen en collecties verworven van privéverzamelaars, handelaren en veilinghuizen. Het Allard Pierson heeft voorwerpen in de collectie waarvan de herkomst incompleet of onbekend is. Dit betekent niet automatisch dat het illegale voorwerpen zijn; het betekent dat we dan niet kunnen vaststellen hoe en wanneer deze voorwerpen hun land van oorsprong hebben verlaten en op wat voor wijze dat is gebeurd. Daarnaar wordt nu onderzoek gedaan.

Het Allard Pierson wil deelnemen aan een internationaal netwerk dat illegale handel in oudheden bestrijdt en wil het gesprek erover transparant voeren. Daarnaast wil het beter kunnen reageren op restitutieverzoeken, én proactief voorwerpen met een illegale herkomstgeschiedenis in de collecties traceren. Het Allard Pierson heeft te maken gehad met restitutieverzoeken van objecten waarvan werd vastgesteld dat ze het land van oorsprong illegaal hebben verlaten zoals een Etruskische antefix mal en een hoge kom met deksel (pyxis) uit Centuripe. In die gevallen heeft het Allard Pierson ingestemd de voorwerpen terug te geven aan het bronland. Maatschappelijke debatten over de herkomst van erfgoed en wie de eigenaar is, dragen bij aan de relevantie van dit onderzoek en vice versa.

De prioriteit is nu de herkomstgeschiedenis van alle objecten die na 1970 tot op heden (zie ‘Welke juridische en ethische kaders hanteert het Allard Pierson?’) zijn verworven te onderzoeken. Op deze manier wil het Allard Pierson niet alleen beter rekenschap afleggen voor de achtergrond en herkomstgeschiedenis van de archeologische collecties, maar ook (nieuwe) samenwerkingen met herkomstlanden en onderzoekers aangaan. Daarnaast wil het Allard Pierson deelnemen aan het debat over verwerven van archeologische voorwerpen door musea. Het Allard Pierson werkt in dit onderzoek samen met herkomstlanden, de Nederlandse overheid en andere musea wereldwijd. Het onderzoek en de samenwerking kunnen ook resulteren in langdurige bruiklenen van objecten of afspraken met overheden over acquisitie.

Het is belangrijk te realiseren dat het Herkomstonderzoek standpunten en visies kan doen veranderen gedurende het proces en het onderzoek. Op deze pagina kunt u het gesprek hierover en de verschillende perspectieven blijven volgen.